دانستنی های ژنتیکی

 ه زنان آبستن در طول هفته های شانزدهم تا هیجدهم حاملگی توصیه میشود که آزمایش سه نشانگر را انجام دهند. برای این منظور نمونه ای از خون مادر حامله گرفته شده و سه ماده اساسی در آن اندازه گیری میشود: هورمون گونادوتروپین جفتی وهورمون استریول که توسط جفت و آلفا فیتو پروتئین که توسط جنین ساخته میشود. امروزه چندین روش برای تشخیص برخی بیماریها پیش از تولد مورد استفاده قرار میگیرد و هر کدام در تشخیص بیماریهای ویژه ای کاربرد دارند. باید در نظر داشت که تشخیص پیش از تولد یک بیماری یا ناهنجاری ، همیشه با سقط جنین همراه نیست زیرا در اکثر آزمایشات جنین سالم است و نگرانی و اضطراب والدین برطرف میشود و ثانیا در بعضی موارد نیز تشخیص پیش از تولد جنبه درمانی دارد که مهمترین مثال آن بررسی میزان بلوغ ریه های جنین در زایمانهای زودرس و همچنین تشخیص عفونتهای داخل رحمی و درمان آنها است. گاهی نیز یک تشخیص اولیه و سریع اجازه درمان به موقع و مناسب تری را داده و نوزاد را از بسیاری مخاطرات و حتی مرگ نجات میدهد. بهترین مثال فنیل کتونوری است که تشخیص پیش از تولد، در مواردیکه والدین با سقط موافق نیستند میتواند نوزاد را از ابتلاء به علایم بیماری نظیر عقب ماندگی شدید ذهنی و... نجات دهد.

آزمایش سه نشانگر چیست؟

آزمایش سه نشانگر یا Triple Marker آزمایش غربالگری با استفاده از خون مادر آبستن است که به جستجو و اندازه گیری سه ماده بنامهای آلفا فیتوپروتئینαFP))، هورمون گونادوتروپین جفتی(HCG) و استریول (esteriol)می پردازد. آلفا فیتوپروتئین یکنوع پروتئین است که بوسیله جنین ساخته میشود، هورمون گونادوتروپین جفتی یکنوع هورمون است که بوسیله جفت ساخته میشود واستریول یکنوع استروژن(هورمون جنسی) است که توسط جنین و جفت ساخته میشود.این آزمایش برای ارزیابی احتمال وجود یا عدم وجود اختلالات ژنتیکی بکار میرود.
آزمایش سه نشانگر شامل تعیین مقدار آلفا فیتو پروتئین ، هورمون بتا گونادوتروپین جفت (ßhCG)و استرادیول غیر کنژوگه فقط بین هفته 15 تا 20 حاملگی ممکن است کمک کننده باشد. اگرچه نتایج بدست آمده بین هفته های شانزدهم تا هیجدهم بیشترین دقت و صحت را دارا میباشد ،این آزمایش50 تا 60 درصد موارد ناهنجاری های کرموزومی را تعیین می نماید.

منظور از آزمایش غربالگری چیست؟
قبل از آنکه این تست را انجام دهید باید معنی و مفهوم آزمایش غربالگری را خوب بدانید، زیرا نگرانی و اضطراب شما را در مورد نتایج آزمایش میکاهد. در آزمایشهای غربالگری فقط به نتایج آزمایش خون بسنده نمیشود و به فاکتورها و عوامل مختلفی مانند سن مادر، وزن و نژاد او وبرخی عوامل دیگر توجه میگردد و سپس شانس بیمار برای داشتن یک یافته یا نتیجه غیر طبیعی تخمین زده میشود. تست های غربالگری ( Screening ) تست تشخیصی نیستند و فقط برای غربالگری و پیگیری ( Monitoring ) قابل استفاده میباشند ( نتایج این آزمایشها با توجه و در ترکیب با سن مادر، نژاد، وزن و سن حاملگی در نظر گرفته شده وبرای تخمین و حدس در مورد احتمالات ناهنجاریهای ژنتیکی بکار میروند). این آزمایشها ناراحتی یا مشکل را تشخیص نمیدهند بلکه فقط نشان میدهند که آیا لازم است تستها و بررسیهای دیگر یا بیشتری انجام شوند یا خیر؟

آزمایش سه نشانگر چگونه انجام میشود؟
این آزمایش با استفاده از نمونه گیری از خون مادر انجام میشود، هزینه کمی دربردارد، قدرت تشخیصی اولیه نسبتا بالائی دارد و به همین دلائل امروزه در اکثر کشورهای جهان بعنوان تست روتین استفاده میشود.

چه موقع و در چه مواردی انجام این تست لازم است؟
این آزمایش ها هر کدام در زمان معینی ارزش بالینی دارند و پس از گذشت زمان معین ، افزایش یا کمبود آنها فاقد اهمیت است.به طور مثال آلفا فیتوپروتئین سرم خون مادر از هفته دوازدهم حاملگی در خون مادر افزایش می یابد و این سیر صعودی تا هفته 20 حاملگی ادامه دارد و از آن به بعد رو به کاهش می گذارد و به طور کلی بعد از هفته20 حاملگی اندازه گیری آن دیگر ارزش بالینی ندارد. چنانچه این بررسی در فاصله زمانی 12 تا 20 هفتگی( انجام آن در بین هفته 14 تا 16 حاملگی بیشتر توصیه شده است)انجام شود، ارزش بالینی دارد و اگر چنانچه نتایج غیر طبیعی گزارش گردند، میباید در ظرف چند روز آزمایش با نمونه گیری جدید تکرار شود .چنانچه نتیجه با آزمایش قبلی همخوا نی داشت باید بررسی های لازم منجمله سونوگرافی و در نهایت با توجه به خطر، آمنیو سنتز انجام شود.
آزمایش سه نشانگر بین هفته 15 و 20 حاملگی انجام میشود اگرچه همانطور که گفته شد نتایج بدست آمده بین هفته های شانزدهم تا هیجدهم بیشترین دقت و صحت را دارا میباشند.
به تمام زنان باردار انجام این تست پیشنهاد میشود ولی برای زنانیکه یکی از مسائل زیر را دارند انجام آزمایش توصیه اکید میگردد:
آنهائی که تاریخچه و سابقه فامیلی نقائص مادرزادی یا ژنتیکی دارند،
زنان 35 ساله یا بیش از 35 سال،
افرادیکه از احیانا از داروهای پر عارضه استفاده کرده اند ویا بطور کلی آنهائی که در طول بارداری از داروها استفاده کرده اند،
افرادیکه دیابت دارند و انسولین مصرف میکنند،
آنهائیکه در طول حاملگی عفونت ویروسی داشته اند،
آنهائیکه با مقادیر زیاد اشعه مواجه بوده اند.
مقادیر زیاد آلفا فیتو پروتئین ممکن است علامت وجود نقص لوله عصبی ( مانند اسپینا بیفیدا یا آننسفالی) در جنین باشد اگرچه شایع ترین و بیشترین علت افزایش این ماده مربوط به تاریخ غیر دقیق حاملگی است. مقادیر پائین آلفافیتوپروتئین به همراه مقادیر غیر عادی هورمون گونادوتروپین جفتی و استریول ممکن است نشاندهنده وجود تریزومی 21 (سندرم داون) ، تریزومی 18 (سندرم ادواردز) یا انواع دیگری از اختلالات کروموزومی باشد. اگرچه دلیل اولیه برای انجام تست غربالگری برای ناهنجاریهای ژنتیکی است اما نتایج تست برای شناسائی حالات دیگری مانند حاملگی های چند قلوئی نیز مورد استفاده قرار میگیرد.
افزایش آلفا فیتوپروتئین سرم مادر در نقایص لوله عصبی باز(در 100درصد موارد) و بسیاری دیگر از اختلالات و بیماریهای جنین از قبیل موارد زیر دیده میشود:
خونریزیهای جنینی- مادری، تترالوژی فالوت، نفروپاتیهای مادرزادی، آترزی دئودنال، آترزی مری، هیدروسفالی، هیدروپس فتالیس(اریتروبلاستوز جنینی)، کیست هیگرومی ردن، سندرم ترنر، میکروسفالی، مرگ داخل رحمی (در 100درصد موارد)، تراتوم خاجی – دنبالچه ای، سیکلوپی(یک چشمی).
کاهش آلفافیتوپروتئین سرم مادر در ناهنجاریهای کروموزومی که سردسته آنها سندرم داون است دیده میشود ولی چون با حاملگیهای طبیعی تداخل دارد از ترکیب این آزمایش با سن مادر و آزمایش تعیین استریول غیرکونژوکه، گونادوتروپین کوریونیک انسانی و دهیدرواپی آندروسترون سولفات استفاده میشود.

در صورتیکه نتایج تست غیر عادی باشند چه اقدامات دیگری باید انجام شوند؟
در صورت بدست آمدن نتایج غیر عادی، آزمایش( با نمونه گیری مجدد) یکبار دیگر باید صورت گیرد و همزمان سونوگرافی نیز انجام شود.اگر نتایج همچنان غیر طبیعی بودند ممکن است پزشک به آمنیوسنتزاقدام نماید.
اولین ضرورت (اندیکاسیون) انجام آمنیو سنتز برای بررسی ناهنجاری های کرموزومی سن بالای مادر یعنی به طور کلاسیک 35 سال به بالا است. احتمال خطر بروز ناهنجاری جنین در خانم باردار جوان زیر 30 سال دو در هزار، در 30 سالگی یک در 270، در 35 سالگی یک در 180، در 40 سالگی یک در 160 است و در سن 45 سالگی به یک در20 افزایش می یابد.

منابع:
1 - مجله علمی- پزشکی گشتگ ، جلد 4 شماره 3و4
2 - هفته نامه پزشکی امروز ، شماره 613 ، بیست اردیبهشت 1385
3 - Mayo Clinic Complete Book of Pregnancy and Babys First Year Johnson, Robert V., et al, ch.6 http://www.aafp.org/